Αξιοθέατα

Στην Πλατανιστάσα, στο χώρο που σήμερα, στεγάζεται το Μουσείο Λαϊκής Παράδοσης υπήρχε ένα παραδοσιακό ελαιοτριβείο. Είναι ενδιαφέρον να γνωρίσει κανείς μέσα από την ιστορία του ελαιοτριβείου την καθημερινότητα των παλαιών κατοίκων της Πλατανιστάσα. Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται οι εργασίες από τη συγκομιδή των ελιών μέχρι την παραγωγή ελαιόλαδου.

Από τα τέλη Οκτωβρίου ως και τα τέλη Φεβρουαρίου,  οι χωρικοί ξεχύνονταν στους ελαιώνες για τη συγκομιδή ή αλλιώς το «λούβιμα» των ελιών. Το «λούβιμα» των ελιών γινόταν με το ραβδισμό, γνωστό ως «βάκλισμα» των ελαιόδεντρων. Σαφέστερα, οι χωρικοί μ’ ένα ξύλινο ραβδί, τη «βάκλα», χτυπούσαν το δέντρο και έπεφταν οι καρποί και κάποια κλαδιά στο έδαφος.  Όταν τελείωναν με το «βάκλισμα», τοποθετούσαν τα κλαδιά στα σακιά  και τα μεταφέρανε με γαϊδουράκια στα σπίτια τους. Εκεί γινόταν διαλογή των καρπών, κάποιες επιλέγονταν για την καθημερινή τους διατροφή ενώ άλλες για την παραγωγή λαδιού.

Οι ελιές που προορίζονταν για την παραγωγή λαδιού μεταφέρονταν στον ελιόμυλο, το κτήριο στο οποίο υπήρχαν οι μυλόπετρες, το πιεστήριο και οι πέτρινες λεκάνες για την περισυλλογή λαδιού. Αξίζει να σημειωθεί πως το παλαιό ελαιοτριβείο του χωριού βρισκόταν μέσα στην αυλή της Εκκλησίας του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τόσο του χωριού όσο και της ευρύτερης περιοχής.

Ο μύλος με τις δυο πέτρες, το «σκουτέλλιν»  και τη «μυλόπετρα». Το σκουτέλλιν, ένας κυκλικός λίθος που χρησίμευε ως λεκάνη και η μυλόπετρα ένας κυκλικός λίθος  που περιφερόταν, όπως περιγράφει ο Ιωνά,  «με τη βοήθεια του δικαριού που διαπερνούσε το κέντρο του και ακουμπώντας σε άλλο όρθιο δοκάρι που σφηνωνόταν μέσα στο κέντρο του σκουτελιού».  Την μυλόπετρα κινούσε ένα γαϊδούρι που δενόταν στην άκρη του δοκαριού καθώς  περπατούσε γύρω από αυτή. Αυτό γινόταν μέχρι να συνθλιβούν και να πολτοποιηθούν όλες οι ελιές.

Ένα άλλο μέρος του ελιόμυλου, όπως προαναφέρθηκε, ήταν το πιεστήριο. Το πιεστήριο, όπως με μεγάλη παραστατικότητα περιγράφεται σε φυλλάδιο του Τμήματος Αρχαιοτήτων, αποτελείται από «οριζόντια βάση με δυο κατακόρυφους στύλους και μια μεγάλη ξυλόβιδα, που κινείται ανάμεσα τους πιέζοντας τα ζεμπίλια με τον ελαιοπολτό τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο πάνω στη βάση του πιεστηρίου. Ένα κυκλικό κανάλι λαξευμένο στη βάση μαζεύει το λάδι και τρέχει από τα ζεμπίλια και το διοχετεύει μέσα σε πήλινο δοχείο βυθισμένο στο έδαφος, τη δάνη. Για να εξαχθεί όλο το λάδι από τον ελαιοπολτό τα ζεμπίλια πιέζονταν για δεύτερη φορά αφού περιλούζονταν με καυτό νερό από το καζάνι της νισκιάς».

Μελέτη που δόθηκε από το Κοινοτικό Συμβούλιο, που έγινε στα πλαίσια σχολικής εργασίας, προσθέτει πως τα πήλινα δοχεία που τοποθετούνταν στο κάτω μέρος του πιεστηρίου που προηγουμένως αναφέρθηκαν ως δάνες, ονομάζονταν και «γαλευτήρκα».

Ειδικότερα, η διαδικασία παραγωγής ελαιόλαδου είχε ως εξής: οι ελιές μεταφέρονταν με πανέρια στο μύλο και τοποθετούνταν στο σκουτέλλι. Αμέσως μετά το γαϊδουράκι που δενόταν στο δοκάρι κινείτο γύρω από το μύλο για να πολτοποιηθούν οι ελιές.

Όταν τελείωνε η πολτοποίηση τους, τοποθετούνταν στα ζεμπίλια, που μοιάζουν με μικρά δικτυωτά σακιά. Αυτά τα σακιά τοποθετούνταν στον ξύλινο κοχλία  και δυο άντρες κρατώντας τις λαβές του κοχλία τον περιστρέφανε.  Έτσι, στη δάνη έρρεε το «ζυμάρι», το λάδι, όπως εξηγεί ο Ιωνά, «μέρος της πολτοποιημένης σάρκας των ελιών». Έπειτα, το ζυμάρι μεταφερόταν σε «χαρτζιά» , μεγάλα καζάνια. Τα λάδι που βρισκόταν στην επιφάνεια του χαρτζιού ήταν το καλύτερο, γιατί δεν είχε, όπως υπογραμμίζει ο Ιωνά, «πολλά συστατικά από τον πυρήνα της ελιάς». Το λάδι που έμενε στον πάτο της δάνης ξαναέμπαινε στα ζεμπίλια και συμπιεζόταν ξανά.

Το λάδι αποθηκευόταν σε πήλινα αγγεία αλλά για να μην επηρεαστεί η ποιότητα του, έπρεπε να μετακινηθεί σε άλλο δοχείο.

Πηγές:
Ιωνά Ιωάννης, Παραδοσιακά Επαγγέλματα της Κύπρου, Λευκωσία, 2001, σ.487-497
Σχολική μελέτη με τίτλο «Παραδοσιακές Τέχνες» 
Φυλλάδιο Τμήματος Αρχαιοτήτων, «Διεθνής Ημέρα Μνημείων», 18 Απριλίου 2006